Kan Poetin voor oorlogsmisdaden berecht en veroordeeld worden?

Het Internationaal Strafhof maakte in maart bekend dat het een onderzoek heeft geopend naar de vermeende oorlogsmisdaden van Rusland bij de invasie van Oekraïne. Karim A. Khan legde destijds een verklaring af vanuit Lviv, waar hij heen ging om informatie over 'geldige redenen' voor vervolging te verzamelen.

Maar wat zijn 'oorlogsmisdaden' en kan Poetin werkelijk voor het gerecht gebracht worden?

De Oekraïense president Volodymyr Zelensky sprak van oorlogsmisdaden na het Russische bombardement op het ziekenhuis in Marioepol, dat talrijke doden en gewonden tot gevolg had, en bracht de mogelijkheid van zo'n aanklacht tegen Vladimir Poetin ter sprake.

Zelensky noemde de aanval een 'oorlogsmisdaad'. Dit had hij ook gedaan bij eerdere dagen van andere Russische bombardementen op Oekraïense burgergebouwen.

Ook Joe Biden, president van de Verenigde Staten, gaf commentaar op dit onderwerp. "Meneer de president, zou u, na alles wat we gezien hebben, bereid zijn Poetin een oorlogsmisdadiger te noemen?" werd hem door een verslaggever gevraagd. Volgens CNN antwoordde de president, na een aanvankelijk "nee", dat hij zijn antwoord veranderde: "Ik denk dat hij een oorlogsmisdadiger is."

Hoewel oorlog volgens het internationaal recht niet als een misdaad wordt beschouwd, betekent dat niet dat er geen regels zijn. Er zijn beginselen die gebaseerd zijn op bepaalde onvervreemdbare rechten, in de eerste plaats eerbied voor en bescherming van de menselijke waardigheid en het menselijk leven. Wanneer deze rechten geschonden worden, is het legitiem om van oorlogsmisdaden te spreken, maar oorlog zelf is niettemin in veel wetten voorzien en is dus 'legaal'.

De oude Romeinen begrepen al het begrip 'eer onder de wapenen', ofwel respect voor de vijand. In het verleden heeft dit principe, op enkele uitzonderingen na, wellicht de meeste relaties in oorlogstijd beheerst, tenminste tussen edelen en hooggeplaatste soldaten.

Later, in de tweede helft van de 19e eeuw, bestond al de behoefte om afspraken tussen staten op te schrijven die in geval van oorlog gehandhaafd moesten worden, afspraken die later de beroemde Geneefse Conventies zouden worden. Deze beginselen gaan bijvoorbeeld over de bescherming en waarborging van het respect van niet bij het conflict betrokken burgerpersoneel (waaronder journalisten) en een verbod op het aanvallen van degenen die gewonden helpen.

De twee wereldoorlogen waren een donkere tijd voor de mensheid, een tijd in de geschiedenis waarin de eer van wapens volledig leek te ontbreken. Denk maar aan de Holocaust, het gebruik van chemische wapens, en de ongecontroleerde uitroeiing van gevangenen en burgers. Aan het eind van de Tweede Wereldoorlog was het meer dan duidelijk dat er regels moesten komen die het optreden van staten in eventuele toekomstige conflicten beperkten.

Tijdens de eerste vier Geneefse Conventies (tot 1949) werden de begrippen 'oorlogsmisdaden' en 'misdaden tegen de menselijkheid', die tot dan toe vaag en enigszins abstrueus hadden geleken, duidelijk vastgelegd.

Behalve de bescherming van de burgerbevolking introduceren de verdragen nog andere essentiële aspecten: elke ondertekenende staat is verplicht degenen die van oorlogsmisdaden beschuldigd worden te achtervolgen, te arresteren en voor het gerecht te brengen. En elke staat kan dit doen, ongeacht zijn nationaliteit, de nationaliteit van het slachtoffer, en de plaats waar de misdaad werd begaan.

Tot nu toe heeft alleen Spanje het principe van 'universele jurisdictie' toegepast om de Chileense dictator Augusto Pinochet (foto) te berechten.

Na tientallen jaren onderhandelen werd in 1998 het Statuut van Rome inzake het Internationaal Strafhof ondertekend. In het document staat dat het Internationaal Strafhof in Den Haag, dat momenteel ook onderzoek doet naar Poetin, rechtsmacht heeft in zaken van oorlogsmisdaden.

Een ander gerechtshof, het Internationaal Gerechtshof van de Verenigde Naties, is eveneens in Den Haag gevestigd. Het verschil tussen de twee instanties lijkt op het eerste gezicht misschien klein, maar het is toch belangrijk, vooral gezien het huidige Russisch-Oekraïense conflict. Het Internationaal Gerechtshof van de Verenigde Naties oordeelt over de daden van staten, terwijl het Internationaal Strafhof over personen oordeelt.

Een ander belangrijk verschil betreft 'oorlogsmisdaden' en 'misdaden tegen de menselijkheid', twee termen die vaak verward worden. Beide misdrijven zijn schendingen van de fundamentele waarden van de internationale gemeenschap. Toch gaat het bij de eerste om oorlogshandelingen, ofwel overtredingen van de wetten die het civiele en militaire gedrag in een conflict regelen, terwijl het bij de tweede gaat om gewelddaden en mishandeling van de burgerbevolking (deportaties, foltering, massamoorden, enz.)

Oorlogsmisdaden omvatten bijvoorbeeld opzettelijke en systematische militaire aanvallen op burgerdoelen. Ook kan het om het gebruik van speciale wapens gaan zoals cluster- of thermische bommen in verschillende regio's van Oekraïne. Andere voorbeelden van oorlogsmisdaden zijn de mishandeling van krijgsgevangenen en het doden van gijzelaars.

Misdaden tegen de menselijkheid zijn bijvoorbeeld slavernij, deportatie van de bevolking, marteling, vervolging van een groep of gemeenschap met een eigen identiteit op politieke, raciale, nationale, etnische, culturele, religieuze of gendergerelateerde gronden. Het omvat apartheid en elke andere onmenselijke daad die opzettelijk groot lijden of schade toebrengt aan de fysieke integriteit, de lichamelijke of geestelijke gezondheid van een persoon, zoals bepaald in artikel 7 van het Statuut van Rome.

Bij de processen van Neurenberg werden de nazitopstukken die zich aan de ernstigste vergrijpen schuldig hadden gemaakt ter dood veroordeeld. Tegenwoordig wordt de doodstraf niet meer opgelegd: de maximumstraf is levenslange gevangenisstraf. De straf hangt echter af van verschillende factoren, waaronder de ernst van de gepleegde misdaden. Een ander fundamenteel aspect mag niet onderschat worden: de beschuldigde moet fysiek in de rechtszaal aanwezig zijn om veroordeeld te kunnen worden. Ze kunnen niet afwezig zijn.

De geschiedenis leert ons dat na de beschuldiging, het niet eenvoudig is voor oorlogsmisdaden veroordeeld te worden. In veel gevallen zijn zulke schendingen van het oorlogsrecht dus ongestraft gebleven.

Tot de beroemdste processen van oorlogsmisdadigers in de moderne geschiedenis behoren de processen van Neurenberg tegen hooggeplaatste nazi’s en het Proces van Tokio. Hoewel de veroordeling van de acties van de nazi's bijna unaniem wordt gedeeld, roept de episode die effectief een einde maakte aan de Tweede Wereldoorlog niet dezelfde instemming op. Hoewel de twee atoombombardementen op de steden Hiroshima en Nagasaki door de meesten werden gezien als een noodzakelijke epiloog voor het beëindigen van een oorlog die miljoenen mensen het leven had gekost, konden ze in principe binnen de definitie van een 'oorlogsmisdaad' vallen omdat het een aanval op burgerdoelen was.

De Russische president Vladimir Poetin zou ter verantwoording kunnen worden geroepen voor vermeende misdaden in het conflict met Oekraïne. Er moet echter eerst een onderzoek worden ingesteld. Karim Khan zei dat het onderzoek een redelijke basis moet bieden om "te kunnen aannemen dat tijdens de Russische invasie van Oekraïne oorlogsmisdaden of misdaden tegen de menselijkheid zijn begaan".

Poetin zou beschuldigd kunnen worden van het overtreden van het oorlogsrecht en van internationale verdragen, en zou beoordeeld worden op het principe van 'responsibility to command' ('verantwoordelijkheid voor bevelvoering'), wat betekent dat een leider niet kan negeren wat er op het slagveld gebeurt.

Zoals we gezien hebben is het Internationaal Strafhof het supranationale orgaan dat verantwoordelijk is voor het berechten van oorlogsmisdaden en misdaden tegen de menselijkheid begaan door individuen. In theorie zou het de instantie moeten zijn die verantwoordelijk is voor het berechten van Poetin. Maar kan dat ook werkelijk gebeuren? Om veroordeeld te worden, zou Poetin fysiek in de rechtszaal aanwezig moeten zijn (dat wil zeggen, gearresteerd worden). Momenteel lijkt de kans dat dit realiteit zou kunnen worden zeer klein. Bovendien moet rekening gehouden worden met het feit dat zowel Rusland als de VS dit orgaan niet erkennen, omdat ze het Statuut van Rome nooit geratificeerd hebben.

In het verleden, bijvoorbeeld in het geval van het proces tegen Slobodan Milosevic wegens misdaden begaan in het voormalige Joegoslavië, richtte de VN een speciaal internationaal tribunaal op. Dit internationale tribunaal zou trouwens geen ondergeschikte positie kunnen innemen ten opzichte van de VN, maar ondergeschikt zijn aan een groep staten zoals de NAVO. Een andere mogelijkheid zou zijn dat Poetin berecht wordt in een van de staten die al onderzoeken hebben ingesteld en een nationale wet op oorlogsmisdaden hebben, zoals Duitsland.

Ongeacht de gekozen procedurele aanpak, is de kans dat Poetin levenslang riskeert, een scenario dat deskundigen momenteel onwaarschijnlijk achten. Het bewijzen van verantwoordelijkheid voor oorlogsmisdaden is een lang, ingewikkeld en mogelijk doodlopend proces. Een mogelijke conclusie zou kunnen zijn dat uiteindelijk niemand aangeklaagd zal worden, noch de militaire leiding, noch leden van de Russische regering.