Hoe het woord 'woke' een wapen werd van rechts

Doet de term 'woke' een belletje rinkelen? Dat komt waarschijnlijk omdat het een belangrijke drijfveer is achter de huidige cultuuroorlogen. Van politici die samenzweringstheorieën verkondigen tot afgestudeerden met paars haar, het lijkt wel alsof iedereen het woord gebruikt om hun eigen verhaal kracht bij te zetten. 

Het begon met mensenrechtenactivisten - met name mensen van kleur - die beweerden dat ze 'wakker' ('woke') waren omdat ze onrecht zagen waar de gemiddelde burger het niet in de gaten had.

Na een paar jaar in het publieke debat heeft het woord echter ook een andere betekenis gekregen. Tegenstanders van de rechtenactivisten omschrijven 'woke' als een opdringerige manier om anderen de les te lezen. 

De term 'woke' heeft vandaag de dag verschillende betekenissen voor verschillende groepen. Daardoor wordt het oorspronkelijke doel van de 'wakkere' mensen, het tegengaan van onrecht, ondermijnd.

In zowel de Amerikaanse als de Nederlandse politiek inspireert de ingebeelde dreiging van 'woke' verschillende partijen om samen te werken en deze 'dreiging' tegen te gaan. 

Volgens een artikel van Cole Verhoeven en Jacob Boersema in 'One World' is het woord 'woke' "misschien wel de meest misbruikte term van het moment... Bijna honderd jaar geleden bedacht door Afro-Amerikanen om elkaar te waarschuwen voor racistisch geweld. Nu vooral gebruikt door conservatieve stemmen die zich verzetten tegen de emancipatie van allerlei sociale groepen."

De Nederlandse minister van Veiligheid en Justitie, VVD-politica Dilan Yeşilgöz-Zegerius, haalde tijdens de HJ Schoo-lezing in september 2022 uit naar 'wokisten,' die ze even bedreigend voor het Nederlandse politieke debat vond als complottheoristen.

Verder naar rechts in het Nederlandse politieke spectrum is het Forum voor Democratie bezig met het opzetten van 'anti-woke' opleidingen. Ze vinden dat kinderen en studenten 'te linkse' lessen krijgen in het reguliere Nederlandse onderwijs. Het gaat dan onder meer om lessen over het slavernijverleden en de actieve steun voor LGBTQ-rechten in scholen en universiteiten.

In de VS zijn de conservatieve staten al een stap verder. De staat Florida, geleid door gouverneur Ron DeSantis, heeft onlangs een groot aantal boeken verboden omdat ze moderne genderideologie, antiracisme en homoseksualiteit aan kinderen op zouden dringen.

Uiteraard kwam er veel commentaar op de nieuw wetgeving en werd deze in de rechtbank aangekaart. Medewerkers van Ron DeSantis moesten in de rechtbank van Tallahassee een definitie geven van dat "gevaarlijke" 'woke' dat ze probeerden te bestrijden. Ze kwamen met een interessant antwoord.

Op de foto: Ron DeSantis, gouverneur van Florida

De manier waarop de beleidsmakers de term 'woke' definieerden, verklaart waarom het woord centraal staat in de Amerikaanse cultuuroorlog. Volgens hen verwees 'woke' naar "de overtuiging dat er systemische onrechtvaardigheden in de Amerikaanse samenleving zijn en dat er de noodzaak is om die aan te pakken."

Amerikaanse conservatieven hebben een hekel aan de systeemkritiek van 'wokisten' omdat zij zelf de ideologie hebben dat iedereen in Amerika voor zichzelf kan - en moet - zorgen. Hun filosofie stelt dat de vrije samenleving is gebouwd op individuele vrijheid én verantwoordelijkheid.

Op de foto: Senator Ted Cruz (Republikein) van de staat Texas

Volgens Amerikaanse conservatieven kan iedereen met een beetje hard werken het redden in Amerika. Ze benadrukken de individuele verantwoordelijkheid van de burger en willen dan ook niets horen over 'systemisch onrecht' door de maatschappij als collectief en de overheid als diens officiële organisatie. 

Woorden als 'woke' en kritische rassentheorie (CRT - Critical Race Theory') worden door rechtse politici vaak gebruikt om kiezers te wijzen op een mogelijke bedreiging van hun traditionele normen en waarden.

En het gaat verder. Rechtse publicisten proberen met hun waarschuwingen over 'woke' het publiek af te leiden van het onderwerp van de sociale rechtvaardigheid en ze vooral aan protesten, gebalde vuisten en 'gedram' te laten denken. 

Foto: @realchrisrufo / Facebook

De conservatieve criticus Chris Rufo geeft deze strategie zelf letterlijk toe. "Het doel is om het publiek iets geks in de krant te laten lezen en meteen 'critical race theory' te laten denken," schreef hij op Twitter.

Foto: @realchrisrufo / Facebook

Thierry Baudet van het Forum voor Democratie doet al een aantal jaren hetzelfde. Samen met de lokale fracties van zijn partij en omroepen als 'Ongehoord Nederland' herhaalt hij steeds weer de volgende boodschap, kort verwoord op Twitter: "Woke is: anti-blank, anti-hetero, anti-christelijk, anti-man. Het is #oikofobie in de praktijk." Met 'oikofobie' bedoelt hij een vorm van 'zelfhaat' die ervoor zorgt dat mensen hun eigen, traditionele cultuur verliezen.

De toe-eigening en decodering van het woord 'woke' heeft in de VS al opvallend goed gewerkt. Conservatieve staten verbieden 'linkse' boeken en uit een peiling in oktober 2022 door Harvard-Harris bleek dat 64% van de Amerikanen de 'woke' politiek de schuld geeft van de misdaad in het land.

Bovendien onthulde de gepubliceerde studie dat een meerderheid van de Democraten zichzelf niet langer als 'woke' beschouwt, ook al komt het progressieve beleid van de Democraten overeen met wat 'woke' denkers willen voor de samenleving: een einde aan sociaal onrecht.

Gevestigde linkse partijen en organisaties zijn volgens de studie bang om geassocieerd te worden met een begrip dat veel mensen gelijkstellen aan geweld en criminaliteit. De Republikeinse strategie om het woord te verdraaien, heeft dus gewerkt. 

De 'anti-woke' strategie wordt niet alleen toegepast door conservatieven in de VS of in Nederland. Ook Belgische politici zoals Filip De Winter van Vlaams Belang spreken over een 'woke-dictatuur.'

Naar aanleiding van een tv-debat in september 2022 twitterde De Winter: "Vrije meningsuiting is dood en begraven. Wie niet binnen de politiek correcte lijntjes kleurt, wordt gecanceld, doodgezwegen of gedwongen tot excuses."

In Frankrijk heeft de minister van Diversiteit, Elizabeth Moreno, "woke-cultuur iets heel gevaarlijks" genoemd. Ze heeft gezegd dat "we het niet naar dit land zouden moeten halen." 

Volgens Samuel Hayat, een politicoloog en fellow bij het Franse Nationale Centrum voor Wetenschappelijk Onderzoek, is 'woke' voor veel Fransen een term die anti-Frans klinkt. 

"Woke wordt gezien als een bedreiging," merkte Hayat op. Fransen zien 'wokisme' als iets dat "afkomstig is van een samenleving die als multicultureel en gewelddadig wordt beschouwd en die niet dezelfde waarden heeft op het gebied van secularisme als Frankrijk."

Europese landen met een niet-koloniale geschiedenis voeren een vergelijkbaar debat, waarbij ze 'woke' vaak wegzetten als iets buitenlands. Conservatieven in Centraal- en Oost-Europa stellen progressieve waarden van emancipatie en rechtvaardigheid gelijk aan 'wokisme' om hun linkse politieke tegenstanders te verslaan.

De donderwolk rondom 'woke' heeft ervoor gezorgd dat de echte problemen van de samenleving - armoede, discriminatie, huizentekorten, klimaatverandering, enzovoort - minder aandacht krijgen in de conservatieve retoriek dan relatief kleine problemen als de betekenis van een kindergedicht of de genderidentiteit van jongeren op de middelbare school.

'Woke' veranderen in een scheldwoord heeft vooralsnog alleen maar gediend om samenlevingen te verdelen en de idealen te ondermijnen waarop de democratie is gebaseerd. Of, zoals Verhoeven en Boersema het zeggen in 'One World:' "De war on woke gaat om... het terugdraaien van vooruitgang op het gebied van discriminatiebestrijding en minderhedenemancipatie."