Een wereld in crisis: landen geven steeds meer geld uit aan wapens

Toen Rusland Oekraïne binnenviel op 24 februari 2022, kwam er een einde aan ruim dertig jaar vrede op het Europese continent. Het was een teken van de veranderende geopolitieke verschuiving naar een massale herbewapening van landen in de hele wereld.

Met de oorlog die Israel voert tegen Hamas hebben we er sinds oktober 2023 een belangrijk conflict bij in de wereld. Europese en Amerikaanse leiders vrezen dat het Midden-Oosten zal destabiliseren en bereiden zich voor om zowel humanitaire hulp aan Gaza als militaire hulp aan Israel te bieden.

In 2021 bereikten de wereldwijde militaire uitgaven een historisch hoogtepunt en overschreden ze meer dan € 2 biljoen. Daartegenover staat echter dat de defensiebudgetten over de hele wereld (na inflatiecorrectie) lager zijn dan op het hoogtepunt van de Koude Oorlog.

Het kan duidelijk worden aangetoond dat de toegenomen wereldwijde militaire uitgaven zijn aangewakkerd door de succesvolle annexatie van de Krim door Rusland in 2014. Na deze gebeurtenis begonnen de Europese landen hun proces van herbewapening en zijn hun defensiebegrotingen met ruwweg 4,8% per jaar gestegen.

De huidige wereldwijde wapenwedloop is niet zo wijdverbreid als de cijfers doen vermoeden. Slechts 15 landen zijn goed voor meer dan 80% van de huidige wereldwijde militaire uitgaven. De vijf grootste – Rusland, China, India, het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten – zijn samen goed voor meer dan 60% van de totale wereldwijde uitgaven.

Met een militair budget van ongeveer € 700 miljard liggen de Verenigde Staten ver voor op de andere vier grote spenders. De Amerikaanse militaire macht is overweldigend superieur in zowel kwaliteit als vermogen, maar wordt meer en meer door Rusland en China uitgedaagd.

De wereldwijde militaire aanwezigheid van Amerika is het laatste half decennium aan het afnemen. Met hun terugtrekking uit Afghanistan in de zomer van 2021, onder leiding van de presidenten Trump en Biden, vroegen veel regeringsinsiders zich af welke rol voor de VS op het wereldtoneel is weggelegd. Maar de invasie van Rusland in zijn buurland Oekraïne heeft beleidsmakers in Washington gedwongen de wereldwijde terugtrekking te herzien.

De militaire uitgaven raakten in een stroomversnelling toen de westerse wereld reageerde op de inval van Rusland in Oekraïne. Europese landen, onder leiding van de Verenigde Staten, werkten samen om enorme hoeveelheden wapens en materiaal naar het strijdende Oekraïense leger te sturen.

De Russische inval in Oekraïne heeft ook in andere Oost-Europese naties bezorgdheid over hun eigen onafhankelijkheid veroorzaakt. Landen als Polen, Litouwen, Letland en Estland hadden al onevenredig hoge militaire budgetten in verhouding tot hun bevolking. In 2023 heeft elk van deze landen hun militaire begroting verhoogd.

Op de foto: Kaja Kallas, premier van Estland.

Niet alleen Ruslands naaste buren begonnen zich na de invasie van het land te herbewapenen. Tal van voormalige landen van het Sovjetblok kondigden soortgelijke verhogingen van hun militaire budgetten aan. Hiertoe behoorden: Tsjechië, Slowakije, Hongarije, Roemenië en Bulgarije.

Duitsland is sinds zijn nederlagen in de Tweede Wereldoorlog een doorgaans pacifistische natie gebleken. Maar zelfs Duitse beleidsmakers kondigden plannen aan om de militaire uitgaven te verhogen. In een toespraak tot het parlement in 2022 kondigde kanselier Olaf Scholz een historische verhoging van het Duitse militaire budget aan van € 100 miljard.

Net als de rest van Europa verhogen de Fransen hun uitgaven. In 2023 heeft Frankrijk de defensie-uitgaven van het land met $ 3 miljard verhoogd, een besluit dat volgt op enkele jaren waarin de militaire uitgaven ook al waren gestegen.

De Franse begroting voor 2023 heeft met name in de vervanging van de CAESAR-artilleriesystemen van het land voorzien. Deze werden in 2022 al aan Oekraïne werden geschonken. De militaire uitgaven van 2023 worden echter ook besteed aan materieel voor het Franse leger.

De oorlog in Oekraïne heeft ook de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie (NAVO) opnieuw gelegitimeerd als een bondgenootschap van westerse landen en heeft het gesprek over een gemeenschappelijk Europees defensieproject weer op gang gebracht. De Franse president, Emmanuel Macron, heeft in het openbaar gesproken over zijn opvattingen over de noodzaak van een gemeenschappelijke Europese strategie om de verschillende nationale legers van het continent te coördineren.

De huidige geopolitieke situatie heeft geleid tot een herbewapening met conventionele wapens, maar hoe zit het met de nucleaire alternatieven? Sinds de val van de Sovjet-Unie en het einde van de Koude Oorlog zijn de nucleaire voorraden in omvang afgenomen. Maar zou de oorlog van Vladimir Poetin in Oekraïne die trend kunnen keren? Matt Korda van het Stockholm International Peace Research Institute denkt van wel.

"Binnenkort bereiken we het punt waarop voor het eerst sinds het einde van de Koude Oorlog het aantal kernwapens in de wereld zou kunnen gaan toenemen, wat een buitengewoon gevaarlijke ontwikkeling is", verklaarde Matt Korda van het Stockholm International Peace Research Institute tegen het AFP.

Op dit moment bezitten de Verenigde Staten en Rusland samen 90% van het kernwapenarsenaal in de wereld. Maar andere wereldmachten zoals het Verenigd Koninkrijk of China hebben zich er ook in meer of mindere mate officieel toe verbonden hun kernwapenvoorraden te moderniseren.

China heeft in verhouding tot zijn belangrijkste rivalen in de wereld, Rusland en de VS, relatief weinig kernwapens opgeslagen. Het arsenaal van 350 kernkoppen is niet te vergelijken met Rusland of de Verenigde Staten, die beide meer dan 5000 kernkoppen in voorraad hebben. Maar de recente inspanningen van het ministerie van Defensie van de Verenigde Staten in het Pentagon om te moderniseren hebben tot de voorspelling geleid dat China zijn wapencapaciteit tegen 2027 zou kunnen verdubbelen.

Japan is een land dat sinds de nederlaag in de Tweede Wereldoorlog de blik naar binnen heeft gericht. Het heeft sinds 1945 geen noemenswaardige militaire aanwezigheid meer in de wereld gehad. De recente agressie van China tegen Taiwan en zijn ruimere dreiging in Oost-Azië dwingen de beleidsmakers in Tokio echter tot een gedurfd nieuw bewapeningsprogramma dat breekt met de jarenlange traditie.

Australië, traditioneel een bondgenoot van westerse landen, is ook bezig met herbewapening om de Chinese dreiging beter het hoofd te kunnen bieden. Het land is momenteel van plan een nieuwe vloot onderzeeërs aan te schaffen om zijn kusten te beschermen tegen elke bedreiging van buitenaf.

Oorlog in Oekraïne en Israel, spanningen in het Aziatische deel van de Stille Oceaan, stijgende militaire uitgaven en een toenemend aantal kernwapens maken de vrede in de wereld steeds onzekerder. De dreiging van gewapende conflicten is sinds het einde van de Koude Oorlog niet meer zo hoog geweest.